Στωϊκή

Σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη, που έδωσε κατ’ εξοχήν θεωρητικό χαρακτήρα στη φιλοσοφία, που εξέφραζε τις αξίες και τις αναζητήσεις της πόλης-κράτους, η μετέπειτα ελληνιστική και ρωμαϊκή φιλοσοφία, ξεκινώντας από τους στωικούς, την ανήγαγε σε γνώμονα δράσης του ανθρωπίνου βίου, προσδίδοντάς της μια πρακτική κατεύθυνση. Η διδασκαλία της φιλοσοφίας εντός των ελληνιστικών σχολών δεν περιορίζεται σε μια απλή απόπειρα θεωρητικής ερμηνείας φιλοσοφικών κειμένων ή σε μια στείρα άσκηση ρητορικών ικανοτήτων. Αντιθέτως, επιχειρεί ν’ αναδειχθεί σε μια πραγματική «αίρεση βίου». Θεμελιώδης προκειμένου για την επίτευξη του άνωθεν στόχου καθίσταται η εξάσκηση και εφαρμογή της στωικής διάκρισης μεταξύ όσων εξαρτώνται από τον εκάστοτε άνθρωπο, όπως η βούλησή του, οι ορέξεις και η συγκατάθεσή του σ’ αυτές τις προηγούμενες και όσων δεν εξαρτώνται από αυτόν, όπως η δόξα, ο πλούτος, η υγεία και η φυσική νομοτέλεια. Το Εγχειρίδιο του δούλου φιλοσόφου Επικτήτου αποτελεί σύγγραμμα ενδεικτικό της προσπάθειας να αναχθεί η διδασκαλία της φιλοσοφίας σε διδαχή της πραγματικής τέχνης του βίου δια της υιοθετήσεως της ως άνω διακρίσεως.

Η στωική φιλοσοφία αποπειράται να αναδειχθεί σε μια έξη θεραπευτική της ανθρώπινης ψυχής. Μέσω των λεγομένων «πνευματικών ασκήσεων» στοχεύει να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τα πάθη που τον κρατούν δέσμιό τους. Τα Εις εαυτόν του αυτοκράτορα φιλοσόφου Μάρκου Αυρηλίου αποτελούν μια πρωτότυπη «πνευματική άσκηση», όπου η φυσική και η λογική φιλοσοφία τίθενται στην υπηρεσία της ηθικής και της θεολογίας. Εντός αυτού του συγγράμματος γίνεται φανερή η στωική μέθοδος κατασίγασης των παθών. Ο φιλόσοφος ανοίγει έναν εσωτερικό διάλογο, ο οποίος συνίσταται σε μια προσπάθεια διάκρισης του εκάστοτε προς έλεγχο γεγονότος ή πράγματος από την συνήθη γι’ αυτό παραγνωριστική αντίληψη, προκειμένου να ανυψώσει το ανθρώπινο κοσμοείδωλο στο επίπεδο της επίγνωσης της θείας πρόνοιας, εμφανώς αποτυπωμένης στα έργα της φύσης. Ο άνθρωπος αναζητά και βρίσκει την πραγματική του φύση, υποκύπτοντας ‘στωικά’ στη φυσική νομοτέλεια, χάριν της επίγνωσης του θείου συμπαντικού νόμου, που του προσφέρει η διδασκαλία της φιλοσοφίας εν είδει πνευματικής ασκήσεως.

Στωϊκισμός. Μεγάλη φιλοσοφική Σχολή των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων (300 π.Χ. – περίπου 250 μ.Χ.), ιδρυθείσα στην Αθήνα από τον Ζήνωνα τον Κιτιέα με κέντρο την «Ποικίλη Στοά» από όπου και πήρε το όνομά της η Σχολή.

Κατά τους στωϊκούς, η ανθρώπινη φύση είναι τμήμα της παγκόσμιας φύσης, η οποία καθοδηγείται και κυβερνάται από τον συμπαντικό νόμο της Λογικής. Ο άνθρωπος, ως έλλογο ον, συγγενεύει όχι μόνο με τα άλογα ζώα αλλά και με τους Θεούς και πέραν του ενστίκτου διαθέτει και ηθική αίσθηση.

Κύριο ζητούμενο του βίου είναι συνεπώς το να ζει κάποιος σύμφωνα με την φύση του, η οποία για τον άνθρωπο, μέσω της λογικότητάς του (στα λατινικά ratio), ωθεί προς την Αρετή, άρα το «κατά Φύσιν ζήν» σημαίνει «κατ’ Αρετήν ζήν». Η Αρετή είναι το μόνο αγαθό και μόνο από αυτήν εξαρτάται η ευημερία. Όλα τα υπόλοιπα πράγματα, ευχάριστα ή δυσάρεστα, στερούνται αξίας, είναι «αδιάφορα».

Καθήκον του ανθρώπου είναι να θέσει τον εαυτό του σε αρμονία με το Σύμπαν, το οποίο, ως λογικό και αγαθό, τού μεταφέρει τις ιδιότητές του. Με το να βλάπτει κανείς τους άλλους για το υποτιθέμενο ατομικό του συμφέρον, υπονομεύει κατ’ ουσίαν την ίδια του την φύση. Ο στωϊκός δεν αρνείται τον κόσμο των θνητών πραγμάτων, ούτε όμως και εξαρτάται από αυτόν, απλώς ζει ατάραχα μέσα του ενώ, σε αντίθεση προς την απόσυρση των επικουρείων, συμμετέχει σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής ζωής (λ.χ. πολιτική, οικογένεια, κ.λ.π.).

Κατά τους στωϊκούς, οι άνθρωποι συνδέονται μεταξύ τους μέσω της κοινής λογικής φύσης τους, η αγάπη και προσφορά για την πατρίδα είναι το πρώτο βήμα της αγάπης και της προσφοράς για την μεγάλη πατρίδα όλων μας, την «κοσμόπολι» της ανθρωπότητας και του Σύμπαντος (που κυβερνάται από αιώνιους και αμετάβλητους φυσικούς νόμους), ένας τεράστιος αριθμός πραγμάτων που οι άνθρωποι αποδέχονται από ένστικτο, μπορεί να αποδειχθεί και με την Λογική, ο συμμερισμός των άλογων συναισθημάτων δεν είναι επιθυμητός, το δίκαιο είναι θέμα όχι άποψης αλλά φύσης, ο βίος καθορίζεται από την Ειμαρμένη και, φυσικά, η Μαντική ευσταθεί.

Οι Θεοί εφορεύουν στην τάξη του Κόσμου και αποτελούν πληθύνσεις μίας αρχικής πολυώνυμης θείας οντότητας, «ζώου λογικού, τελείου και νοερού», που εισδύει παντού και παίρνει τα χαρακτηριστικά του κάθε στοιχείου με το οποίο έρχεται σε επαφή.

Νόμος όλων των πραγμάτων είναι η Ειμαρμένη, μία ταυτόχρονα φυσική και θεϊκή οργανωτική δύναμη του Κόσμου, που αποτελεί τον Λόγο και την νομοτέλεια του Παντός, δύναμη που διατηρεί και διατηρείται κυβερνώντας και περιλαμβάνοντας τα ενάντια.

Σε αντίθεση προς τους επικούρειους, οι στωϊκοί δέχονται σε επίπεδο Θρησκείας την προσευχή και την λατρευτική πράξη, μόνο όμως όταν το περιεχόμενό τους βρίσκεται σε συμφωνία με την Μοίρα (Σενέκας, «Naturales Quaestiones», 2. 37 και 5. 25). Η προσευχή δεν μπορεί να αλλάξει τα γεγονότα, μπορεί ωστόσο να φέρει στον άνθρωπο την ορθή πνευματική κατάσταση σε σχέση με αυτά (Μάρκος Αυρήλιος, 9. 40), ενώ ως καλύτερη μορφή λατρείας των Θεών ορίζεται η κατανόηση και μίμηση της αγαθότητάς τους (Σενέκας, «Επιστ.» 95. 47 - 50). Τέλος, όπως και στον Επικουρισμό, η πιθανότητα προσωπικής αθανασίας (με εξαίρεση την θέση του Ποσειδωνίου, της Μέσης Στοάς) απορρίπτεται.

Στωϊκοί 

Η σχολή τους (η ‘Ποικίλη Στοά’) ιδρύεται σχεδόν ταυτόχρονα με αυτή των Επικουρείων στην Αθήνα, από τον Ζήνωνα τον Κιτιέα (από το Κίτιο της Κύπρου), γιο εμπόρου από τη Φοινίκη, που παρέμεινε 14 χρόνια στην Αθήνα  και μαθήτευσε στην Ακαδημία του Πλάτωνα. Η φιλοσοφία τους, μια σύνθεση ηρακλείτειας κυρίως και κυνικής φιλοσοφίας, διατηρήθηκε 500 χρόνια (από το 300 π.Χ ως το 200 μ.Χ.).

                                    

        Ζήνων ο Κιτιεύς                                       Σενέκας                                              Επίκτητος

Οι πρώτοι στωϊκοί ήταν κυρίως Σύριοι, ενώ οι ύστεροι κυρίως Ρωμαίοι: ο Σενέκας  (4 π.Χ.- 65 μ.Χ),  ένας Έλληνας που πουλήθηκε ως σκλάβος στη Ρώμη, ο Επίκτητος  (50-130 μ.Χ)  και ένας εκπληκτικός άνθρωπος, ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος (121-180 μΧ).                                               

               

Προτομή του Μάρκου Αυρηλίου, έφιππος ανδριάντας του  στο Καπιτώλιο (Ρώμη) και μαρμάρινος ανδριάντας (Μουσείο Λούβρου)  

Το συγγραφικό του έργο 

Ενώ ήταν στις εκστρατείες μεταξύ του 170 και του 180, ο Μάρκος Αυρήλιος έγραψε στα ελληνικά "Τα Εις Εαυτόν" , ως πηγή για τη βελτίωση του χαρακτήρα και του πνεύματός του, ένα εξαιρετικό έργο που θεωρείται κλασσικό παράδειγμα της στωικής φιλοσοφίας.

Το βιβλίο τυπώθηκε το 1558 στη Ζυρίχη, από ένα χειρόγραφο που τώρα έχει χαθεί. Το μοναδικό σωζόμενο αντίτυπο βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Βατικανού. Η σημασία του θανάτου ήταν πολύ βασική στη φιλοσοφία του Μάρκου Αυρήλιου. Δεν πίστευε στη μετά θάνατο ζωή. Έγραφε ότι "Εμείς ζούμε για μία στιγμή, μόνο μετά να ξεχαστούμε σε μία τέλεια άγνοια." "Δες πόσοι έχουν περάσει την ζωή τους σε μίση, πάθη, υποψίες... και τώρα είναι νεκροί, είναι μόνο στάχτη." Σύμφωνα με τον Μάρκο Αυρήλιο, όλα θα μπορούσαν να γίνουν σχεδόν θρύλοι. "Από την ζωή του ανθρώπου η διάρκεια είναι ένα σημείο αλλά η ουσία ξεφεύγει, όλα τα σώματα είναι προκαθορισμένα να καταστραφούν, και η ψυχή αβέβαιη και η φήμη άγνωστη. Σε έναν κόσμο που όλα τα υλικά σώματα είναι σαν ένα ποτάμι, και όλα τα ψυχικά και πνευματικά σαν ένα όνειρο, άυλο, η ζωή είναι ένας πόλεμος και η μετά θάνατον φήμη είναι κάτι που θα ξεχαστεί." "Όλα υπάρχουν για να πεθάνουν." Η διάρκεια της ζωής κάποιου δεν έχει σημασία. Ο θάνατος ήταν θεμιτός, επειδή έβαζε ένα τέλος σε όλες τις επιθυμίες.

Τα έργα του σε νεοελληνική μετάφραση 

·         Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, A.S.L. Farquharson, 1944, 

·         Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, μτφρ.Γιάννης Αβραμίδης, εκδ.Θύραθεν, Αθήνα, 2009

·         Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, μτφρ. Felix De Giorgio, εκδ, Δαίδαλος Ζαχαρόπουλος, Αθήνα, χ.χ

·         Μάρκος Αυρήλιος, Επιλογή από τα Εις εαυτόν,μτφρ. Ν.Μ.Σκουτερόπουλος, εκδ. Στιγμή, Αθήνα, 2007

·         Μάρκος Αυρήλιος, Άπαντα, τομ. 1,2, μτφρ. Φιλολογική ομάδα Κάκτου, Κάκτος, Αθήνα, 1998