Ναρκισσισμός

Η φαντασιακή ικανότητα της ταύτισης με τον "Άλλο"

στον αρχαίο ελληνικό μύθο

 

  

 με αφορμή την ομιλία του Michael Parson:

Good and Bad Narcissism in the Aias of Sophocles 

στο διεθνές συμπόσιο για την ιστορία της ψυχανάλυσης: 

Ιστορία και λειτουργία των μύθων στην ψυχανάλυση: συνδέσεις μυθολογίας, τραγωδίας και κλινικής
(Αθήνα 4-7 Οκτώβρη 2006)

Σύμφωνα με την Ελληνική Μυθολογία, ένας ωραίος νέος από τη Βοιωτία, ο Νάρκισσος, που (κατά τον Οβίδιο) δεν ανταποκρίθηκε στον έρωτα της  Νύμφης Ηχούς, όταν ανακάλυψε την εικόνα του στο καθρέφτισμα των νερών μίας πηγής, ερωτεύτηκε τον εαυτό του. Η γοητεία που άσκησε πάνω του η αντανάκλαση του ειδώλου του, του δημιούργησε το ανικανοποίητο πάθος του για τον ίδιο του τον εαυτό, που τον οδήγησε στο θάνατο. Βυθίζοντας το χέρι του στο νερό, θέλησε να την αγγίξει και να την φέρει κοντά του, αλλά μη καταφέρνοντάς το παρέμεινε, στη θέση αυτή αυτοθαυμαζόμενος, μέχρι που έπαθε μαρασμό και πέθανε. Στη θέση εκείνη, μετά από λίγο καιρό, φύτρωσε και το ομώνυμο λουλούδι, ως σύμβολο της φθοράς και των χθόνιων θεοτήτων.

Ο ναρκισσισμός είναι μια από τις κεντρικές έννοες της ψυχανάλυσης, από το 1914, όταν τη χρησιμοποίησε ο Φρόυντ για να ερμηνεύσει την ψυχωτική κατάρρευση (ως απόσυρση της λίμπιντο από την εξωτερική πραγματικότητα, προς το συμφέρον της ναρκισσιστικής κάθεξης του εγώ), χαρακτηρίζοντας μάλιστα τις ψυχώσεις 'ναρκισσιστικές νευρώσεις'. Στις μέρες μας τείνει να θεωρείται  εξ ορισμού παθολογικός, αντιμετωπίζεται δηλαδή σαν ψυχική διαταραχή.

Τα άτομα που την εμφανίζουν θέλουν να απολαμβάνουν την επιβράβευση και το θαυμασμό. Έχουν εύθραυστη αυτοεκτίμηση και είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στην κριτική των άλλων.   Χαρακτηριστική είναι η υπερευαισθησία τους σε οποιαδήποτε προσβολή, φανταστική ή πραγματική. Η λογική τους έχει μια παρανοϊκή χροιά. Παίρνουν το κάθε τι προσωπικά και το παρερμηνεύουν ως επίθεση. Πληγώνονται εύκολα, άν κάποιος τους αμφισβητήσει, νιώθουν ταπεινωμένα και άδεια, αν και προσπαθούν συνήθως να καλύψουν τα συναισθήματα τους αυτά με μια μάσκα απάθειας και αδιαφορίας. 

Εδώ φαίνεται όμως να ξεχνάμε ή έστω να υποτιμούμε το γεγονός ότι ναρκισσιστική απομόνωση από την εξωτερική πραγματικότητα, το κλείσιμο στον εαυτό μας, δεν παύει να είναι μια συνήθης, υγιής και απαραίτητη διαδικασία. Όλοι αποσυ-ρόμαστε κάποια στιγμή από τον έξω κόσμο: στον ύπνο, στο όνειρο, στην ανάμνηση, αλλά και στη φάση της δημιουργίας (πνευματικής ή καλλιτεχνικής). Η διατήρηση της ισορροπίας όμως απαιτεί την συναισθηματική ωριμότητα και ευελιξία της παλινδρόμησης ανάμεσα στην επένδυση στο εγώ και τον εξωτερικό κόσμο. Είναι σημαντικό με άλλα λόγια να μπορεί κανείς να μπαίνει και να βγαίνει, να επιλέγει κάθε φορά αντικείμενο, αλλιώς καταντάει φυλακή.

'Αίας' του Σοφοκλή

Ο Σοφοκλής στην τραγωδία του ‘Αίας’ (450/440 π.Χ.), ένα έργο με ισχυρή ψυχολογική και δραματική συνοχή, αποκαλύπτει καθαρά τις δυο πλευρές του ναρκισσισμού, την παθολογική, αλλά και την υγιή.

Ο ανδρείος, αλλά και σοφός γέροντας, ο πατέρας του Αίαντα τον συμβουλεύει, όταν ξεκινάει για την εκστρατεία, να μην λησμονήσει να ζητά στη μάχη τη βοήθεια των θεών. Ο υπερόπτης νέος του απαντά πως με τη βοήθεια των θεών θα μπορούσε να νικήσει και ένας άχρηστος. Αρνείται, σε μια κρίση μεγαλειώδους-μεγαλομανούς αυτάρκειας και αίσθησης παντοδυναμίας, την ανθρώπινη συνθήκη, την εξάρτηση από τη σχέση με τους άλλους. Ο ίδιος  απορρίπτει με αλαζονεία τη βοήθεια της Αθηνάς (κατεξοχήν προστάτιδας των Αχαιών), όταν του προσφέρεται, ζητώντας της να πάει να βοηθήσει τους άλλους, αφού αυτός δεν την χρειάζεται (ύβρις).  Όταν μετά τον θάνατο του Αχιλλέα δίνεται η ασπίδα του στον Οδυσσέα, ο Αίαντας αισθάνεται αφόρητα ταπεινωμένος και χολωμένος, αποσύρεται στον εαυτό του και αποφασίζει να εκδικηθεί σκοτώνοντας τον Οδυσσέα, αλλά και τον Μενέλαο και Αγαμέμνονα, για την προσβολή που του έκαναν. Η Αθηνά τον οδηγεί στην τρέλα, στην παραίσθηση πρώτα και μετά τη γελοιοποίηση στην αυτοκτονία τελικά, για να προστατέψει τους Έλληνες.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα για κάποιον που πάσχει από  ναρκισσιστική διαταραχή είναι η αδυναμία, η ανεπάρκεια του να συνδεθεί ουσιαστικά, αληθινά και βαθιά με τους άλλους. Στη σκηνή της παράκλησης της γυναίκας του να σκεφτεί τις επιπτώσεις της απόφασής του σε εκείνη, τον γιο τους και τους γονείς του, ο Αίαντας φαίνεται να μην ακούει τίποτα, να μην τον αγγίζει το παραμικρό. Αδυνατεί να μπει στη θέση τους, να δει την πραγματικότητα από μια άλλη σκοπιά. Το ίδιο όμως και ο Μενέλαος και ο Αγαμέμνονας.

μυθολογία:

Ο Αίας ο Τελαμώνιος, ο γνωστός πελώριος ήρωας,  κυβερνήτης 12 πλοίων από τη Σαλαμίνα, το 'προπύργιο-έρκος των Αχαιών', ήταν γιος του βασιλιά της Σαλαμίνας Τελαμώνα (που κατάγεται από τον Αιακό) και της Περίβοιας ή Ερίβοιας. Είναι εκείνος, ο δεύτερος μετά τον Αχιλλέα σε δύναμη και θάρρος στην Ιλιάδα, στην πρώτη πάντα γραμμή του Τρωικού πολέμου, που στέκεται ατρόμητος μπροστά στον Έκτορα και καλύπτει τον Μενέλαο και τον Μηριόνη, που προσπαθούν να κουβαλήσουν το νεκρό σώμα του Πατρόκλου στο αχαϊκό στρατόπεδο. 
Ο Αίαντας (δεξιά) παίζει με τον Αχιλλέα,  που φορά κράνος, πεσσούς. Είναι και οι δύο οπλισμένοι, πιθανώς σε ανάπαυλα από τη μάχη. Εκπληκτικός αττικός μελανόμορφος αμφορέας τύπου Α, με την υπογραφή του Εξηκία, αγγειοπλάστη και αγγειογράφου, που βρέθηκε στο Vulci της Ετρουρίας (Μουσείο Βατικανού).

Σύμφωνα με τον Ι.Θ.Κακριδή το όνομα του δεν σημαίνει τον γιο του Τελαμώνα, αλλά τον φέροντα τον τελαμώνα (από τη ρίζα τλα= φέρω), τον ιμάντα δηλαδή για την φόρησιν της μεγάλης μυκηναϊκής ασπίδας (ασήκωτη από έναν μέσο στρατιώτη) ή του ξίφους. Η ασπίδα του ήταν φτιαγμένη από επτά δέρματα καλοθρεμμένων ταύρων, πάνω σε χάλκινη στρώση.

 

Στον παραπάνω μελανόμορφο αμφορέα (πιθανότατα του ζωγράφου Αντιμένη, 520-510 π.Χ.), απεικονίζεται ο Αίαντας να μεταφέρει το σώμα του νεκρού Αχιλλέα, με την προστασία του Ερμή  και της Αθηνάς, πίσω στο στρατόπεδο των Ελλήνων (Μουσείο του Λούβρου) και κάτω η αυτοκτονία του (Ετρούσκικος κρατήρας του 400-350 πΧ, Βρετανικό Μουσείο).

Ο θάνατος του Αίαντα έχει εμπνεύσει πολλούς μεγάλους ζωγράφους

όπως τον Henri Serrur,  στον παραπάνω πίνακα του 1820.

Στο πλευρό του στην Τροία πολεμά και ο νόθος αδελφός του ο Τεύκρος (γιος της Ησιόνης, κόρης του Λααομέδοντα), δεινός τοξότης, που επιστρέφοντας στην πατρίδα αντιμετωπίζει την τρομερή οργή του πατέρα του, που τον κατηγορεί για δειλία και υστεροβουλία.  Τον καταριέται που δεν έμεινε να σκοτωθεί στο πλάι του αδερφού του, αλλά απέβλεπε στο να κληρονομήσει την πατρική περιουσία. Αναγκάζεται να φύγει διωγμένος στην Κύπρο, όπου γίνεται οικιστής της Σαλαμίνας και γενάρχης του βασιλικού οίκου του νησιού.

τραγωδία:

 Ο μύθος του Αίαντα εμφανίζεται και στους τρεις μεγάλους τραγικούς μας 

• στον Αισχύλο: 'Όπλων κρίσις", "Θρήσσαι" και "Σαλαμίνιαι"
• στον Σοφοκλή: "Ελένη" 
• και στον Ευριπίδη: "Αίας", "Τεύκρος" και "Ευρυσάκης"

σημείωση:

Στην Ιλιάδα αναφέρεται και ο Αίας ο Λοκρός, γνωστός και ως Μικρός Αίαντας, που αφανίστηκε από τη βέβηλη πράξη του, όταν απέσπασε βίαια την Κασσάνδρα από το άγαλμα της Αθηνάς και την βίασε μέσα στον ίδιο τον ναό. 

  

Επάνω: «Ο Αίας ο Λοκρός βιάζει την Κασσάνδρα», παράσταση από αττικό ερυθρόμορφο αγγείο, 440-430 π.Χ, Λούβρο και κάτω: Η ατίμωση της Κασσάνδρας, ερυθρόμορφη κάλπη του 480-475 πΧ, Museo Nationale Archeologico, Νάπολη.